Hvenær hjálpar maður manni í neyð og hvenær ekki? Sitthvað til umhugsunar um borgarbraginn í Reykjavík

Það er ekki hægt að segja annað en að það hafi verið óhugnanlegt að fylgjast með fréttinni í kvöld í sjónvarpinu af manninum sem var á gangi stórslasaður, blóðugur og kaldur í Grafarvoginum. Tildrög málsins eru þau að hann var á gangi að næturlagi úr Árbæ yfir í Grafarvog þegar einstaklingar á bíl ögra honum þannig að hann tekur til fótanna og fellur ofan í brunn sem var opinn við veginn.

Eftir að hafa komist af stað aftur stórslasaður og illa haldinn gerir hann ítrekaðar tilraunir til þess að stöðva bíla með von um aðstoð. Segir hann að fjöldi bíla og þar á meðal leigubíla veittu honum enga athygli þrátt fyrir að vera augljóslega illa haldinn. Á tímum gsm síma virtist heldur enginn hafa haft rænu á að hringja í lögreglu.

Þetta dæmi er eins og skólabókardæmi í siðfræði enda hef ég margoft notað sambærilegt dæmi sem ég las einu sinni um og gerðist í Englandi, þegar nemendur mínir fá að takast á við siðferðileg álitamál. Nú er ljóst að ég þarf ekki lengur að nota dæmi erlendis frá í kennslustundum mínum og því síður þarf ég a setjast niður og semja siðferðilega klípusögu. Ég get einfaldlega notað þetta dæmi sem greint var frá í kvöld. Það er ekki fagnaðarefni.

Og maður veltir því jafnframt fyrir sér hvernig svona borgarbragur verður til eins og við höfum verið að upplifa undanfarna daga, vikur og mánuði, með ofbeldi og skeytingarleysi. Þurfum við ekki að fara að skoða málin í heild sinni?

JB

Baráttan um Súpermann og vandinn með girndina

Mikið hefur verið rætt í dag og í gær um svokallaða supergirl keppni sem fram fór á skemmtistaðnum Pravda nýverið. Keppnin fólst víst í því að stúlkur áttu að heilla náunga nokkurn sem kallast Súpermann. Þeirri sem tækist það ætlunarverk átti að fá utanlandsferð að launum. Þetta er býsna athyglisvert mál. Það má kannski segja að eðlilega hefur ýmsum orðið heitt í hamsi af tiltækinu og velt fyrir sér siðferðilegu réttmæti athæfisins og spurt hvort að hér sé ekki á ferðinni nauðgunarhvati fyrir karlmenn og hvort að konurnar sem þarna láta keppnisskapið bera sig ofurliði séu ekki bara að láta í ljós hversu aumar manneskjur þær eru.

Allt er þetta svo sem ágætis umræða en til er annar flötur á málinu sem svokallaðir tilvistarheimspekingar eða existensíalistar hafa tekið til skoðunar og kemur fram í þessu máli. Ef við látum um stund liggja á milli hluta siðfræðiumræðuna þá stendur annað eftir og það er umræðan um vandann með girndina. Hver er sá vandi.

Vandi sá sem keppendur um hylli Súperman þurftu að takast á við er í hnotskurn þessi: Hvernig má fá Súpermann til þess að girnast sig? Svo má skoða þennan vanda keppenda í víðara samhengi:

Hvað fær stúlku til að taka þátt í svona keppni? Ætla mætti í fljótu bragði að ástæðurnar gætu verið tvær.

1) Annarsvegar að leggja hvað sem er á sig til þess að vinna ferðavinninginn. Samt finnst mér það frekar sérstakt að leggja það á sig að ganga um nakin á almannafæri til að komast til útlanda á tímum lækkandi flugfargjalda. En þó veit maður aldrei.

2) Í öðru lagi. Ef til vill er Súpermann að mati keppenda svo ómótstæðilegur að allt er gert til þess að fanga hug hans og hjarta til þess að geta deilt með honum ókomnum stundum hvort sem það er hér á landi eða erlendis. Hver kannast ekki við það að telja sig hafa fundið þann eina rétta eða þá einu réttu?

Rót þess vanda sem keppendur eru í felst í því hvernig má fá Súpermann til þess að girnast þá stúlku sem girnist hann? Hver hefur ekki lent í þessari klemmu þó það hafi ekki verið gert að íþróttakappleik? Og aldrei skilið hversvegna sú eða sá sem reynt var að höfða til leit frekar við einhverjum eða einhverri annarri eða öðrum.

Franski tilvistarheimspekingurinn Sartre spyr einmitt þessarar spurningar í höfuðriti sínu sem í enskri þýðingu kallast Being and Nothingess. Þar spyr hann í umfjöllun sinni um ástríðurnar hvernig maður getur fangað athygli þess sem maður girnist þannig að viðkomandi taki að girnast mann á móti. Það er raunverulega þetta sem keppnin gekk út á.

Sartre gat ekki gefið upp neitt algilt svar við þessari spurningu í bók sinni og því hefðu stúlkurnar ekki í raun getað leitað til hans að neinu gagni þó öll umfjöllun hefði þó hugsanlega getað aðstoðað þær við að auka hugmyndaflug sitt.  En hvernig svöruðu þær þessari spurningu Sartre um að fá einhvern (í þessu tilviki Súperman) til að girnast sig? Jú svarið fólst í því að vera sem glyðrulegust  ef marka má myndirnar sem fylgdu af keppninni. Rífa af sér fötin og vappa um einhvern pall allsnakin. Það var svar stúlknanna við þessari mjög svo heimspekilegu spurningu, að fá einhvern til að girnast sig.

Ein stúlkan sem rætt var við í Fréttablaðinu í dag hélt þó að hún hefði farið yfir strikið í þessum girndarhug, en hún taldi það hið besta ráð til þess að láta Súpermann girnast sig að fara bara hreinlega úr öllu. En ekki reyndist það nægjanlegt til þess að vekja girnd Súmermannsins því hann vildi eitthvað annað hvað svo sem það nú var.

Ég verð nú eiginlega að segja að girndin er skemmtilegt heimspekilegt viðfangsefni en mér finnst það ekki góð hugmynd að gera hana að einhverri keppnisíþrótt. Við ættum frekar hvert um sig að eiga hana með okkur í okkar hversdagslega lífi í stað þess að láta hana verða keppnisskapinu að bráð. Sá sem er í girndarhug getur verið ansi flottur á velli í sínu náttúrulega umhverfi en þegar keppni í girnd er farin að bera keppendur ofurliði er orðið ansi stutt í að aulahrollurinn hrýslist niður eftir manni öllum. Það getur nefnilega stundum verið stutt á milli þess að vera flottur eða fáránlegur. Og fátt er verra að verða vitni að en þegar fáránleikinn hefur tekið völdin...... Við skulum bara segja að vegir girndarinnar séu órannsakanlegir og í henni verður ekki keppt svo vel sé.

JB

Getur heimsþekkti afhommarinn líka hommað ef þess er óskað, eða getur Alan Chambers hommað mig?

Sonur minn tæplega fjórtán ára gamall spurði mig í dag hvað það væri að afhomma. Hafði hann lesið fyrirsögn í Fréttablaðinu þar sem sagt var frá því að heimsþekktur afhommari hafi verið í heimsókn hjá Hvítasunnufólki í Keflavík. Ég gat ekki svarað öðru en því að það að afhomma þýddi væntanlega að gera homma að ekki hommum eða m.ö.o. að fá homma til þess að hætta að vera homma. "Nú" svaraði stráksi "og er það hægt?" Tja, mér varð fátt um svör en sagði honum að sumir teldu svo vera en ég væri nú heldur efins um að hommi myndi hætta að vera hommi þó svo að guð og heimsins færustu afhommarar leggðu saman.

Fregn þessi af heimsókn afhommarans vekur mann vissulega til umhugsunar og kveikir með manni fjölda býsna heimspekilegra spurninga sem gaman væri að fá svör við.

* Hversvegna ættu hommar yfirhöfuð að vilja afhommast? Er það ekki eingöngu vegna fjandsamlegs umhverfis sem hommi óskar sér að vera ekki hommi. Ef allir tækju hommanum á sínum eigin forsendum og létu náungakærleikann ráða myndi þá ekki hommin vera sáttur og sæll með líf sitt?

* Ef afhommarinn getur afhommað homma getur hann þá líka unnið í gagnstæða átt? Þ.e.a.s. getur afhommarinn líka hommað einstaklinga þ.e.a.s. gert þá sem ekki eru hommar að hommum? Gæti hann t.d. hommað mig eða gert mig að homma ef ég óskaði þess?

Rithöfundurinn Albert Camus hélt því fram að allir vilji vera eitthvað annað en þeir eru. Þetta er eitthvað sem einkennir manneskjur almennt að hans mati. Ég held að það sem er að gerast hjá hvítasunnumönnum í Keflavík sé það að þeir eru að yfirfæra óánægju sína á sjálfum sér yfir á að vera óánægðir með náungann. Í þessu tilviki eru það hommar sem þeir vilja tutka til og breyta og verða þeir fyrir barðinu á umburðarleysi þeirra og fordómum. Hommar eiga að þeirra mati að vera eitthvað annað en þeir eru.

En ég spyr bara um þann hæfileikaríka afhommara sem um er rætt, getur hann líka aflesbíað? Eða hvers eiga annars lesbíur að gjalda þegar svo mikill maður kemur í heimsókn?

JB

Þegar manndráp er ekki glæpur

Í síðustu viku var greint frá því að Ellen Bergman fyrrverandi eiginkona Ingmars Bergman vilji fá aðstoð til þess að deyja. Ellen er 87 ára gömul og hefur verið sjúklingur frá árinu 1999. Hefur heilbrigðisráðherra Svíþjóðar fengið bréf frá Ellen þar sem hún hvetur ráðherrann til þess að setja lög sem kveða á um að fólk geti fengið aðstoð við að deyja. Ráðherran ætlar sér ekki að verða við þessari ósk.

Í sömu frétt er greint frá konu nokkurri á Spáni Madeleine Z sem þjáðist af banvænum lömunarsjúkdómi en hún svipti sig lífi nýverið þar sem hún vildi ekki verða algerlega lömuð og ósjálfbjarga. Með henni voru meðlimir samtaka sem kallast "Rétturinn til að deyja með reisn".

Krafan um að fólk fái aðstoð við að binda endi á líf sitt er ekki ný og starfa samtök og hópar víða um heim sem berjast fyrir rétti einstaklinga til þess að fá aðstoð við að deyja. Einna þekktust eru án efa samtökin The Hemlock Society sem stofnuð voru 1980 af blaðamanninum Derek Humphrey. Meginkrafa þessara samtaka er sú að læknar verði ekki sóttir til saka við að aðstoða þá sem óska eftir að deyja, eða með öðrum orðum er krafist lögleiðingu líknardrápa.

Derek þessi Humphrey vakti heimsathygli árið 1991 þegar hann skrifaði bókina Final Exit sem er leiðbeiningabók fyrir þá sem vilja svipta sig lífi þar sem líknardráp er ólöglegt. Sagði hann í viðtali í Time skömmu eftir að bókin kom út að það væri hluti af góðri læknislist að að aðstoða fólk við að komast burt frá lífinu rétt eins og að komast til lífsins.

Tilvist samtaka eins og  The Hemlock Society og það sjónarmið að hver og einn skuli fá að ráða endalokum lífs síns vekur upp áleitnar spurningar, enda má telja á fingrum annarrar handar þau ríki þar sem líknardráp er lögleitt. Holland er án efa einna þekktast fyrir frjálslynda afstöðu sína í þessum efnum.

Þau sjónarmið sem einna helst togast hér á eru spurning um sjálfsákvörðunarrétt einstaklinganna. Á maður eigið líf í þeim skilningi að maður megi gera það sem maður vill svo fremi sem maður geti talist ábyrgur fyrir gjörðum sínum og svo hinsvegar er sú hætta fyrir hendi að heimild lækna til þess að fremja líknardráp kunni að verða misnotuð?

Siðfræðingurinn Peter Singer gerir málið að umtalsefni í tímaritinu Free Inquiry, hausthefti 2005 og er hann á því að reynslan frá Hollandi hafi sýnt að meint misnotkun á heimildum til líknardráps hafi ekki átt sér stað, enda þarf að fara eftir ströngum skilyrðum til þess að heimild sé fyrir líknardrápi. Hann segir jafnframt að ef reynslan frá Hollandi hefði verið slæm hefðu nágrannarnir í Belgíu ekki kosið að fara sömu leið.

Ein helsta ástæðan fyrir því að þetta mál er sjaldan rætt er væntanalega vegna þess hve fáir einstaklingar bera þann vilja fram að vilja aðstoð við að deyja. Það útilokar samt sem áður ekki að umræðan þarf að fara fram enda meginspurningin sú hver réttur einstaklinga er sem þurfa að takast á við langvinna og jafnvel sársaukafulla sjúkdóma sem smátt og smátt leiða til þess að fólk verður með öllu ósjálfbjarga. Eigum við að leyfa þeim sem geta tekið rökréttar ákvarðarnir að gera það þegar um líf eða dauða er að tefla og fá aðstoð við það?

Það er spurning sem heilbrigðisstarfsmenn og stjórnmálamenn þurfa að velta fyrir sér. 

JB